લાજવાબ લુંગી : પહેરવેશથી પ્રતીક સુધી

દિવ્યેશ વ્યાસ

બર્મુડાબ્રાંડ નવી પેઢીમાં લુંગીનું ચલણ ઘટયું છે, છતાં કોઈ પણ જાતની આંટીઘૂંટી વિનાનું લુંગી નામનું સીધુંસાદું વસ્ત્ર અનેક સગવડની સાહ્યબી પૂરી પાડે છે

(તસવીરો ગૂગલ પરથી મેળવેલી છે.)

 'ચેન્નઈ એક્સપ્રેસ'નો લુંગી ડાન્સ આજકાલ ધૂમ મચાવી રહ્યો છે. શાહરુખ ખાન અને રોહિત શેટ્ટી લુંગી ડાન્સને દક્ષિણ ભારતીય ફિલ્મોના સુપર સ્ટાર વન એન્ડ ઓન્લી રજનીકાંતને અંજલિ રૂપ ગણાવે છે, પણ લુંગીને ચટપટી રીતે પ્રેઝન્ટ કરીને તેમણે દક્ષિણ ભારતીયોના દિલ પણ જીતી લીધા છે. દક્ષિણ ભારતનું ભાગ્યે જ કોઈ એવું ગામ હશે જ્યાં લોકો લુંગી ન પહેરતા હોય. લુંગી તેમનો માત્ર પહેરવેશ નથી પણ તેમની ઓળખ બની ગઈ છે. અલબત્ત, લુંગી માત્ર દક્ષિણ ભારતમાં જ પહેરાય છે, એવું નથી. આપણા ગુજરાતની જ વાત કરીએ તો ઘણા લોકો ઘરમાં નિરાંતના સમયે લુંગી જ પહેરતા હોય છે. કામકાજના સ્થળે મોટા ભાગના લોકો લુંગી નથી પહેરતા પણ કારીગરો તેમને ટ્રક ડ્રાઇવરથી માંડીને રત્ન કલાકારોમાં લુંગી લોકપ્રિય છે.

લુંગી એક સીધુંસાદું અને સિલાઈની દૃષ્ટિએ તે સાવ સરળ વસ્ત્ર છે. તકનીકી દૃષ્ટિએ માર્કેટમાં બે પ્રકારની લુંગી ઉપલબ્ધ હોય છે, એક તો સીધી લાંબા ધોતિયાના કાપડ જેવા સ્વરૂપે મળે છે, જ્યારે બીજા પ્રકારની લુંગી નળાકાર હોય છે, જેને સીવીને તૈયાર કરવામાં આવી હોય છે. આપણે ત્યાં મોટા ભાગે બીજા પ્રકારની લુંગી વધારે ચલણમાં છે. લુંગી મોટા ભાગે પ્લેન (સફેદ), ચેક્સમાં અથવા તો બાટિકની જુદી જુદી ડિઝાઇન અને રંગોમાં ઉપલબ્ધ હોય છે. લુંગી સામાન્ય રીતે કોટન તૈયાર થતી હોય છે, પરંતુ લગ્ન વગેરે શુભપ્રસંગોએ પહેરાતી લુંગી સિલ્ક જેવા કીમતી વસ્ત્રોમાંથી પણ બનાવેલી હોય છે.

આપણા દેશમાં અન્ય વિવિધતાઓની સાથે સાથે વેશભૂષાની વિવિધતા પણ અનેરી છે. આપણે ત્યાં લોકો કમર નીચે ધોતી, પોતડી, પંચિયું, ચોયણી, પાઇજામો-પેન્ટ-પાટલુન, લેંઘો, ચડ્ડો, બર્મુડો, ટ્રાઉઝર્સ, ટ્રેકશૂટ, જિન્સ વગેરે જાતભાતનાં વસ્ત્રો પહેરતા હોય છે, પરંતુ આ બધામાં અનુકૂળતાની દૃષ્ટિએ લુંગી એક આગવું સ્થાન અને ઓળખ ધરાવે છે. 'ભગવદ્ ગોમંડળ'માં લુંગીની એક ટૂંકી અને લુંગી જેવી જ સરળ વ્યાખ્યા આપવામાં આવી છે, 'કાછડી વાળ્યા વગર કેડે વીંટવાનું વસ્ત્ર'. લુંગી મોટા ભાગે દરિયાકાંઠાના વિસ્તારો તેમજ ગરમ પ્રદેશોમાં વધારે પહેરવામાં આવે છે, કારણ કે ગરમી અને ભેજવાળા વાતાવરણમાં પરસેવો બહુ વળતો હોય ત્યાં પાયજામા-પેન્ટ માફક આવતાં નથી ત્યારે લુંગી સૌથી સાનુકૂળ વસ્ત્ર બની રહે છે. લુંગી પહેરીને વ્યક્તિ રિલેક્સ ફીલ કરી શકે છે અને એટલે જ ગરીબ અને મધ્યમ વર્ગ જ નહીં ભદ્ર ગણાતા સમાજમાં પણ લોકો ઘરમાં લુંગી પહેરવાનું પસંદ કરે છે.

લુંગીનો ઇતિહાસ બહુ સ્પષ્ટ નથી, પરંતુ કહેવાય છે કે દક્ષિણ પૂર્વી દેશોમાંથી આવતાં વેપારીઓ અને ખલાસીઓ થકી આપણા દેશમાં લુંગીનું આગમન થયેલું. આપણા દેશમાં પહેલાં આંધ્ર પ્રદેશ અને પછી તામિલનાડુમાં છઠ્ઠી અને દસમી સદીમાં લુંગી પહેરવાનું શરૂ થયું હોવાનું મનાય છે. આંધ્ર અને તામિલનાડુ પછી ધીમે ધીમે કેરળ, બંગાળ (પશ્ચિમ બંગાળ અને આજના બાંગ્લાદેશ બન્નેમાં), ઓરિસા, આસામ, બિહાર, પંજાબ, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર વગેરે રાજ્યોમાં પ્રસરી છે. હિમાલયન રાજ્યો અને ઠંડા પ્રદેશો સિવાય બધે લુંગી પહેરાય છે. અલબત્ત, દક્ષિણનાં રાજ્યોની જેમ લુંગી ઘર અને ઘરબહાર એટલે કે કામકાજી સ્થળોમાં પહેરાતી નથી, પણ નિરાંતના સમયે લુંગી પહેરવાનું અચૂક પસંદ કરાય છે.

આપણા દેશમાં લુંગી અલગ અલગ પ્રદેશ અને ભાષા પ્રમાણે જુદાં જુદાં નામે પણ ઓળખાય છે. મોટા ભાગે સારંગ અને ઇઝાર તરીકે જાણીતી છે, છતાં દ. ભારતમાં ક્યાંક ફણેક પણ કહેવાય છે. મલયાલમમાં તેના માટે મુંડુ શબ્દ છે, બંગાળમાં ધુતી કે ધોતી, તામિલમાં વેષ્ટી, તેલુગુમાં પંચા, કન્નડમાં પન્ચે જ્યારે પંજાબમાં તેના માટે ચદ્રા શબ્દ વપરાય છે. ભારત ઉપરાંત દક્ષિણ પૂર્વી દેશો અને આફ્રિકન દેશોમાં પણ લુંગીની લોકપ્રિયતા બરકરાર છે.

લુંગી એ માત્ર પહેરવેશ નથી પણ પ્રતીક તરીકે પણ જાણીતી છે. તમને મહાત્મા ગાંધીનો દક્ષિણ આફ્રિકાની પેલી તસવીર યાદ છે, જેમાં તેમણે પહેલી વાર પોતાના વાળ જાતે કાપ્યા હતા અને વિદેશી પહેરવેશનો ત્યાગ કરીને સ્વદેશી વેશભૂષા અપનાવી હતી, એ વખતે ગાંધીજીએ સફેદ ઝભ્ભાની નીચે સફેદ લુંગી વીંટાળી હતી. આમ, તેને ભારતીયની ઓળખ બનવાનું બહુમાન પણ મળેલું છે તો બીજી તરફ મુંબઈ-મહારાષ્ટ્રમાં બાળ ઠાકરેએ જ્યારે દક્ષિણ ભારતીયોને રંજાડવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે 'લુંગી ભગાવો, પુંગી બજાવો' એવું ઝેરી સૂત્ર આપેલું! આમ, લુંગી દ્વેષભાવનો પણ ભોગ બની ચૂકી છે.

બર્મુડાબ્રાંડ નવી પેઢીમાં લુંગીનું ચલણ ઘટયું છે, છતાં પણ લુંગી ડાન્સમાં ઘેલા થયેલા યુવાનો કદાચ લુંગી તરફ પાછા વળી શકે છે. યે આરામ કા મામલા હૈ!

(‘સંદેશ’ની 31 ઑગસ્ટ, 2013ની ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિમાં પ્રકાશિત ‘સમય સંકેત’ કૉલમ)